"Ο Νερόμυλος, του Ζτάλιου Χρήστου"

Ο ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ

(Μνήμες από Ζάλοβο)

     Τον νερόμυλο που είναι μία από τις αρχαιότερες μηχανές, τον χρησιμοποιούσε ο άνθρωπος από τα πολύ παλιά χρόνια, επειδή εκμεταλευόταν την δύναμη του νερού.

      Τα παλαιότερα χρόνια σε όλα τα ποτάμια και χωριά, υπήρχαν αρκετοί νερόμυλοι. Στο Ζάλοβο απ’ ότι ξέρω παλιά υπήρχαν τρείς, με πιο πρόσφατο τον μύλο του Ψάργια, ο οποίος ήταν μετά το γεφύρι του Αζίζ Αγά,και κοντά στα σύνορα με το Κοσμάτι. Το επάγγελμα του Μυλωνά ήταν για εκείνα τα χρόνια από τα πιό προσιδοφόρα. Οι συναλλαγές με τόν Μυλωνά δεν γινόταν με χρήματα, αλλά με ποσοστιαία συναλλαγή·δηλαδή η αμοιβή του καθοριζόταν με ένα ποσοστό επί της ποσότητας του αλεύρου που θα παρήγαγε. Το ποσοστό ήταν μικρό όταν η παραγωγή ήταν μεγάλη και μεγάλωνε όταν η παραγωγή ήταν λίγη. O μέσος όρος ήταν περίπου 6%. Το αλεύρι που κρατούσαν οι Μυλωνάδες σαν αμοιβή, το πουλούσαν σε ακτήμονες ή κάλυπταν με αυτό τις οικογενειακές τους ανάγκες. Οι νερόμυλοι είχαν την περισσότερη δουλειά μετά τον θερισμό και ιδιαίτερα τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο και τότε δούλευαν νύχτα μέρα. Τους νερόμυλους τους κτίζανε πάντα πολύ κοντά στα ποτάμια και φρόντιζαν το κτίσμα να προστατεύεται από τις φθινοπωρινές πλημμύρες των ποταμών. Η λειτουργία του νερόμυλου είναι σχετικά απλή και βασίζεται σε μια σειρά μεταδιδόμενων κινήσεων. Το νερό έρχεται στον νερόμυλο από το βαράρι με ορμή και δίνει ώθηση στην φτερωτή.

      Αυτή όπως περιστρέφεται δίνει κίνηση σ’ έναν άξονα ο οποίος γυρίζει την μυλόπετρα. Τρία είναι τα βασικά μέρη του νερόμυλου. Tο πρώτο είναι το πως θα έρθει το νερό στον μύλο και χρειάζεται να γίνει η δέση, το μυλοαύλακο, το βαράρι και το σιφούνι. Το δεύτερο είναι αυτό που δίνει κίνηση και είναι η φτερωτή, ο άξονας και τα εξαρτήματά τους. Και τρίτο είναι το αλεστικό μέρος που περιλαμβάνει τις μυλόπετρες, την σκαφίδα,την αλευροθήκη και άλλα βοηθητικά εξαρτήματα.

               ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΜΥΛΟΥ
Η δέση: Τεχνητό φράγμα,που γινόταν λίγο μακριά από τον νερόμυλο και σε μεγαλύτερο υψόμετρο και την φτιάχνανε πάντα καλοκαίρι.
      Το μυλοαύλακο: Αυλάκι από το οποίο διέρχεται το νερό πού ξεκινάει από την δέση και καταλήγει στο βαράρι. Στην αρχή του μυλοαύλακου υπήρχε η παλκωσιά, που ήταν ένας ξύλινος φράχτης και ο οποίος εμπόδιζε κλαδιά και σκουπίδια να μπαίνουν στο αυλάκι. Μετά την παλκωσιά υπήρχε η κόφτρα, αυτή ήταν μια τομή στο αυλάκι που κανόνιζε την ποσότητα του νερού.
     Η Στέρνα (προαιρετική): Μεγάλη ρηχή δεξαμενή όπου συγκεντρωνόταν το νερό που ερχόταν από το μυλοαύλακο. Ο κάθε μυλωνάς προσπαθούσε να έχει όσο μπορούσε μεγαλύτερη στέρνα για να μην του λείψει το νερό και να έχει περισσότερη πίεση του νερού. ;Eτσι θά πετύχαινε να μην σταματήσει ο μύλος από έλλειψη νερού αλλά και θα δούλευε με περισσότερες στροφές, χάριν της αυξημένης πίεσης.
    Το βαράρι:είναι φτιαγμένο από ξύλο και έχει σχήμα κώνου, είναι φαρδύ στο επάνω μέρος και στενό στο κάτω. Κοντά στο έπάνω στόμιο υπάρχει μια ξύλινη κοίτη περίπου 60-70 εκατοστών που είναι τοποθετημένη στην κατάληξη του μυλοαύλακου. Μέσα σ’ αυτήν προσαρμόζεται η κόφτρα και με αυτήν διακόπτεται όποτε χρειάζεται η ροή του νερού προς το βαράρι. Όσο μεγαλύτερο είναι το βαράρι τόσο μεγαλύτερη είναι η πίεση του νερού που βγαίνει απο το σιφούνι.
    Το σιφούνι: Eίναι η απόληξη του βαραριού που στενεύει για να βγαίνει το νερό με πίεση· μπροστά από την τρύπα του σιφουνιού είναι τοποθετημένο το σταματήρι, ένα ξύλινο εξάρτημα που ανακόπτει ή ελευθερώνει την παροχή νερού προς την φτερωτή.
   Η φτερωτή: Eίναι ένα είδος τροχού που αποτελείται από δύο ξύλινους κύκλους εσωτερικό και εξωτερικό, έχει ξύλινα ή μεταλλικά πτερύγια όπου χτυπάει το νερό που βγαίνει από το σιφούνι. Η φτερωτή είναι τοποθετημένη μέσα στο ζουριό (χούνη) έναν θολωτό θάλαμο βάθους περίπου 1,5 μέτρου και στερεωμένη επάνω στην κατάντη ή κολόκα, (έναν κορμό από ξύλο καστανιάς). Στο κέντρο αυτού του κορμού υπάρχει μια υποδοχή όπου τοποθετείται η μπίλια·και επάνω στην μπίλια πατάει η κάτω άκρη του άξονα η οποία καταλήγει σε αιχμή. Με την τεχνική αυτή επιτυγχάνεται η λιγότερη δυνατή τριβή, έτσι το νερό χτυπώντας επάνω της βρίσκει αντίσταση και να αναγκάζει την φτερωτή να περιστρέφεται μαζί με το αδράχτι.
   Ο άξονας: Μεταλλικός η ξύλινος. Εάν είναι ξύλινος είναι από καστανιά και έχει ύψος 1,5 μέτρο περίπου συνδέει την φτερωτή με την πάνω μυλόπετρα, μεταδίδοντας την κίνηση από την μία στην άλλη. Ό άξονας στο κάτω μέρος είναι αιχμηρός και πατάει πάνω στην μπίλια, λίγο πιό πάνω κουμπώνει η φτερωτή, η οποία ουσιαστικά ζυγίζει το βάρος της επάνω του. Ό άξονας διέρχεται μέσα από την τρύπα που βρίσκεται στο κέντρο της κάτω μυλόπετρας, η οποία είναι ακίνητη. Στο σημείο εκείνο είναι στερεωμένος ένας ξύλινος δακτύλιος το αβρόχι ή αδράχτι, ο οποίος εφαρμόζει στο κενό που μένει στην οπή της κάτω μυλόπετρας. Το αβρόχι λειτουργεί ως Ρουλεμάν και εμποδίζει τις σταγόνες της φτερωτής να εισέρχονται στην επιφάνεια της κάτω μυλόπετρας και επίσης εμποδίζει το αλεύρι να διαφύγει κάτω στο ζουριό
    Οι μυλόπετρες: Είναι ίσως το σημαντικότερο τμήμα του όλου μηχανισμού ενός νερόμυλου.
Η ποιότητα του πετρώματος, η σωστή χάραξη τους, η ορθή τοποθέτηση της επάνω πέτρας ώστε να μην γέρνει ,είναι βασικά στοιχεία ώστε ο νερόμυλος να δουλεύει σωστά. Οι μυλόπετρες κατασκευάζονται από σκληρές πέτρες όπως γρανίτης η βασάλτης και έχουν σχήμα κυλίνδρου με διάμετρο 1,10 έως 1,30. Η κάτω μυλόπετρα είναι τοποθετημένη και καλά στερεωμένη επάνω σε ένα ξύλινο ορθογώνιο πλαίσιο 1,5 έως 2 μέτρα περίπου. Στο κέντρο της έφτιαχναν μια τετράγωνη τρύπα όπου θα
στηριζόταν ο κεντρικό άξονας το αδράχτι. Η κατασκευή αυτή είναι συχνά υπερυψωμένη σε σχήμα τραπεζίου και βρίσκεται ακριβώς πάνω απο το ζουριό το οποίο και σκεπάζει. Η επάνω μυλόπετρα η οποία είναι περιστρεφόμενη πατάει πάνω στην χελιδόνα και είναι μερικά εκατοστά λεπτότερη από την κάτω. Στο κέντρο της άνω μυλόπετρας υπάρχει μία οπή, η γούλα. Οι εσωτερικές επιφάνειες των μυλόπετρων είναι ελαφρώς κοίλες προς το κέντρο ώστε να σχηματίζεται κοιλότητα και εφάπτονται πλήρως όσο πλησιάζουν προς την περιφέρεια. Οι μυλόπετρες καλύπτονται περιφερειακά από ένα ξύλινο η μεταλλικό στεφάνι που λέγεται κόθωρος το οποίο βοηθάει στο να μην χύνεται το αλεύρι γύρω- γύρω, αλλά συγχρόνως συγκρατεί και τις πέτρες.
    Ό σταυρός. Είναι ένα εξάρτημα του μύλου με το οποίο γίνεται η ανύψωση ή το κατέβασμα της άνω μυλόπετρας, ώστε το άλεσμα να βγαίνει χοντρό η ψιλό ανάλογα με την χρήση για την οποία προορίζεται.Ό σταυρός αποτελείται από ένα τεράγωνο χοντρό δοκάρι του οποίου το ένα άκρο είναι συνδεμένο μέσω μεταλλικών ελλασμάτων με την δεξιά άκρη της κατάντης. Το επάνω μέρος που καταλήγει στο δεξιό μέρος του τραπεζίου που είναι τοποθετημένες οι μυλόπετρες και έχει υποδοχές για να συνδέεται με το κουντέλι (ένα εργαλείο ανύψωσης). Όταν λοιπόν ο Μυλωνάς θέλει να σηκώσει την μυλόπετρα, κινεί τον σταυρό,πιέζοντας το κουντέλι προς τα κάτω.
   Ή σκαφίδα: Είναι μια ξύλινη κάσα σε σχήμα κώνου,την τοποθετούσαν πάνω ακριβώς  από την επάνω από την μυλόπετρα· εκεί μέσα ρίχνεται το σιτάρι που προορίζεται για άλεσμα.

Στο κάτω άκρο της σκαφίδας υπάρχει μία τρύπα απ’ όπου καταλήγει το σιτάρι στον κούτλα. Ό κούτλας ή καρύδι είναι ένα ημισφαιρικό κασάκι από ξύλο με στόμιο μπροστά. Με το τρεμμούλιασμα του κούτλα ο καρπός πέφτει λίγος-λίγος μέσα στην γούλα, απ’ όπου ο καρπός εισχωρεί ανάμεσα στις μυλόπετρες για να κονιορτοποιηθεί. Αν έπεφτε υπερβολικά πολύς τότε ο μύλος θα μπούκωνε και θα σταματούσε. Το κορπολόι ή ρεγουλατόρος ήταν ένας στρόφαλος στην μπροστινή πλευρά της σκαφίδας και με το σκοινί αυτό ρύθμιζε ο Μυλωνάς πως να πέφτει ο καρπός, πολύς ή λίγος. Όταν ο καρπός έπεφτε πολύς το αλεύρι γινόταν χοντρό και όταν ο καρπός έπεφτε λίγος τότε το αλεύρι γινόταν ψιλό.
      Η αλευροθήκη: Είναι ένα ξύλινο κιβώτιο που τοποθετείται εμπρός από τις μυλόπετρες. Στο επάνω μέρος είναι ανοιχτό και το ύψος του είναι όσο είναι η απόσταση της κάτω μυλόπετρας από το έδαφος. Στην αλευροθήκη συγκεντρώνεται το αλεύρι που εκτινάσσεται κατά την άλεση από το άνοιγμα του κόθωρου (του στεφανιού).
                          ΑΛΛΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΜΥΛΟΥ.
     Το βαρδάρι, μιά ξύλινη βέργα που δημιουργεί τους κραδασμούς για να ρέει σιγά σιγά το σιτάρι στην γούλα. Το μυλοκόπι, σφυρί γιά να χαράζονται οι μυλόπετρες γιατί με την συνεχή χρήση λειαίνονται. Σέσουλα, με αυτήν ο Μυλωνάς μαζεύει το σιτάρι από την αλευροθήκη και το βάζει στα σακιά. Κουντέλι, είναι φτιαγμένο από δύο ξύλινα κοντάρια μεγάλης αντοχής και τριχιά· χρησιμοποιούνται για να ανασηκωθεί η μυλόπετρα. Κουσμίλιες, χρησιμεύουν για να γίνουν κοίλα κάποια ξύλινα εξαρτήματα του μύλου. Σφυρί για να σπάζει το πουρί που πιάνει η φτερωτή. Ο τρίποδας είναι ένα ξύλινο χαμηλό τραπέζι στο οποίο στηρίζουν την πάνω πέτρα όταν πρόκειται να την χαράξουν. Ο παπάς είναι ένας ξύλινος κύλινδρος όπου τοποθετούσαν την πάνω μυλόπετρα και μπορούσαν έτσι κυλώντας τον εύκολα να την μετακινούν.
     Λόγω της μακροχρόνιας χρήσης του νερόμυλου μέσα στούς αιώνες, είναι φυσικό να έχουν πλαστεί πολλές φανταστικές ιστορίες και θρύλοι για αυτόν. Ο λαός πίστευε ότι στον μύλο ζούσαν διάβολοι, ξωτικά,καλικάντζαροι, και κάθε λογής δαιμονικά.

Χρήστος Ζτάλιος